Co to jest „poręcznik”? Brzmi jak podręcznik, ale jednak trochę inaczej. Czym więc różni się od tradycyjnego podręcznika, który dobrze znamy – porządkującego i prezentującego wiedzę? Pełni te same funkcje, ale dodatkowo jest narzędziem stworzonym po to, żeby z niego korzystać – żeby był wygodny w użyciu.
„Edukacja kulturowa. Poręcznik” – publikacja przygotowana przez Centrum Praktyk Edukacyjnych w Poznaniu w 2014 roku – prezentuje zarówno stan obecny edukacji w instytucjach kultury, jak i pomysły na przyszłość. Zdecydowano się na użycie pojęcia „edukacja kulturowa” zamiast „edukacja kulturalna” ze względu na jego szersze znaczenie. Zadaniem edukatorów nie jest więc tylko nauczenie potencjalnych odbiorców obcowania ze sztuką wysoką, ale przygotowanie ich do świadomego uczestnictwa w życiu społecznym, które wykracza poza przestrzeń galerii. Należy jednak zauważyć, że środowisko polskich edukatorów nie jest zgodne co do tej terminologii — określenie „kulturalna” i „kulturowa” często są traktowane synonimiczne, dlatego też uporządkowanie tej kwestii w „Poręczniku” wydaje się szczególnie cenne.
Dla autorów publikacji ważne są działanie i uczestnictwo, któremu Marek Krajewski nadaje podwójne znaczenie, mówiąc, że jest to „robienie czegoś z zasobami kultury” i „gatunkowy potencjał” człowieka [1]. Z kolei na pytanie czym jest animacja kulturowa, Agata Skórzyńska odpowiada: „To działania podejmowane w konkretnej grupie, wspomagające te formy uczestnictwa jej członków we własnej kulturze, które uznają oni za ważne, a które są z jakichś powodów utrudnione” [2].
* * *
W pierwszej części książki pojawia się kilka szczególnie interesujących uwag.
Jolanta Skutnik zauważa, że obecnie mamy do czynienia głównie z zinstytucjonalizowanym „życiem kulturalnym”. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy myślimy o działaniach związanych ze sztuką na poziomie lokalnym czy narodowym, to i tak zawsze impulsem do rozpoczęcia jakichkolwiek projektów jest instytucja (dom kultury, galeria, biblioteka, muzeum, centrum sztuki). Związane jest to z kwestiami ekonomicznymi: instytucja zapewnia zaplecze finansowe i merytoryczne każdego przedsięwzięcia. Można więc powiedzieć, że statutowym celem każdej instytucji kulturalnej jest organizacja działań edukacyjnych, które mają z kolei przynieść następujące skutki:
1. pobudzać zainteresowanie kulturą,
2. zwiększać uczestnictwo w kulturze,
3. pozwalać na autoekspresję.
Oznacza to, że dzieci i młodzież stają się:
1. znawcami lub amatorami,
2. konsumentami,
3. artystami.
Należy jednak dbać o odpowiednie proporcje między tymi rolami społecznymi. W innym przypadku edukacja kulturowa zacznie być traktowana instrumentalnie.
* * *
Janusz Byszewski zwraca uwagę na szczególną społeczną rolę, którą pełni edukator:
„Nie możemy wykluczyć, że to właśnie nowi edukatorzy – animatorzy muzealni w przyszłości będą mieli największy wpływ na zmianę obowiązujących dzisiaj modeli instytucji muzeum. Animator muzealny, w przeciwieństwie do pracownika oświatowego, który upowszechnia i ułatwia kontakt z istniejącymi obiektami i wystawami, projektuje sytuacje twórcze, które stanowią sprzyjające warunki do nowej aktywności odbiorców, zarówno indywidualnych, jak i grupowych” [3].
Wymienia on trzy typy pracy edukatora w instytucji zajmującej się rozpowszechnianiem sztuki:
„za” – kiedy edukator projektuje swoją ofertę, dopiero gdy wystawa jest już gotowa; nie ma on wpływu na jej kształt; rola edukatora jest wtedy czysto usługowa;
„obok” – kiedy edukator nie planuje swoich działań w ścisłym związku z aktualną wystawą, tylko proponuje zajęcia, które poruszają tematy uznane przez niego za istotne;
„przed” — w tym przypadku edukator i jego aktywność są motorem działań całej instytucji.
* * *
W publikacji znajdują się też wyniki ankiety, w której pojawiają się pytania o pozytywne i negatywne aspekty pracy edukatora. W odpowiedziach często poruszany jest problem traktowania kultury jako nieistotnej i bez wartości. Póki uczestnictwo w kulturze nie będzie postrzegane jako wzbogacające i mające znaczenie, edukacja będzie miała utrudniony dostęp do potencjalnych odbiorców. Co zrobić, żeby kultura zajęła ważne miejsce w życiu młodego człowieka? Wielu respondentów wskazuje tutaj na rolę oświaty. Edukacja szkolna i kulturowa powinny się wzajemnie uzupełniać i działać na rzecz dobra dziecka, nawet jeśli aktywność kulturowa nie przekłada się bezpośrednio na wyniki egzaminów czy na oceny. Brakuje rozwiązań systemowych, które uściślałyby współpracę placówek szkolnych i instytucji kulturowych. Jerzy Moszkowicz mówi wprost, że „konieczne jest zbudowanie trwałego mostu, umożliwiającego systematyczne uczestnictwo ucznia – w ramach obowiązku szkolnego – w proponowanych przez te instytucje działaniach” [4].
* * *
Każdy edukator i pracownik instytucji kultury szuka inspiracji i chce dowiedzieć się, czy pewne projekty okazały się skuteczne. W części „Dobre projekty” mamy przykłady działań, które się powiodły.
Jednym z nich jest „Galeria Zewnętrzna Miasta Gdańska”. Skupiała się ona na umożliwianiu artystom tworzenia dzieł, które były prezentowane poza galerią i stawały się integralną częścią miasta. Dzięki temu została przełamana jedna z podstawowych barier w postrzeganiu artystycznych działań: sztuka, która mogła niektórym wydawać się czymś obcym i dziwnym, stała się częścią codziennego krajobrazu.
Innym przykładem jest edukacyjny projekt partycypacyjny „Co ma koronka do wiatraka? Niderlandy”, którego twórcy zaprosili nauczycieli do wspólnego planowania wystawy edukacyjnej. Dzięki temu instytucja miała bezpośredni kontakt z przedstawicielami oświaty i oczekiwaniami pracowników szkół i uczniów. W efekcie przestrzeń muzealna stała się miejscem dialogu między twórcami i odbiorcami.
* * *
Publikacja dostępna jest tutaj:
http://cpe.poznan.pl/wp-content/uploads/2014/07/CPE_porecznik_interaktywny.pdf
[1] Marek Krajewski, „Uczestnictwo w kulturze”, [w:] „Edukacja kulturowa. Poręcznik”, wyd. Centrum Kultury Zamek, Poznań 2014, s. 155.
[2] Agata Skórzyńska, „Animacja kulturowa”, [w:] „Edukacja kulturowa. Poręcznik”, dz. cyt., s. 163.
[3] Janusz Byszewski, „Muzeum jako »rzeźba społeczna«”, [w:] „Edukacja kulturowa. Poręcznik”, dz. cyt., s. 40.
[4] „Ankieta”, [w:] „Edukacja kulturowa. Poręcznik”, dz. cyt., s. 80.